Co to jest sąd polubowny?

Uczestnictwo i kompetencje

W postępowaniu przed sądem polubownym nie może brać udziału sędzia państwowy. Wyroki sądu polubownego oraz ugody zawarte przed nim wymagają uznania przez sąd państwowy, który orzeka o ich ważności na posiedzeniu niejawnym wyłącznie na wniosek strony.

Pomimo tych wymagań sądy polubowne w Polsce są stosowane rzadko. Jest to zaskakujące, ponieważ oferują szybkie i mniej kosztowne rozwiązanie sporów. Ich zalety, takie jak możliwość oparcia rozstrzygnięcia na zasadach dobrej wiary oraz wydania wyroku według wcześniej ustalonych reguł, sprawiają, że jest to korzystna opcja dla wielu podmiotów.

Sądy polubowne wyróżniają się kilkoma cechami na tle sądów państwowych. Po pierwsze, postępowanie przed nimi jest zazwyczaj szybsze. Po drugie, koszty związane z postępowaniem są niższe. Dodatkowo sądownictwo polubowne pozwala na większą elastyczność w zakresie zasad rozstrzygania. Strony mogą umówić się na stosowanie określonych reguł lub zasad dostosowanych do specyfiki ich sporu. Tego rodzaju personalizacja postępowania jest trudna do osiągnięcia w tradycyjnym sądownictwie państwowym.

Zakres kompetencji i rodzaje

Sądy polubowne mogą orzekać w sprawach o prawa majątkowe oraz niemajątkowe (z wyjątkiem spraw o alimenty). Według Kodeksu postępowania cywilnego wyróżnia się dwa rodzaje - stałe oraz ad hoc. Stałe działają na stałe i mają określoną strukturę organizacyjną (np. Stały Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, przy czym wbrew wielu opiniom Krajowa Izba Odwoławcza nie pełni funkcji sądu polubownego). Sądy ad hoc powoływane są do rozstrzygnięcia konkretnego sporu i rozwiązują się po jego zakończeniu.

Przebieg postępowania

Zapis na sąd polubowny (umowa procesowa) stanowi podstawę kompetencji tego organu. Umowa ta powinna wskazywać stosunek prawny lub przedmiot sporu oraz może zawierać postanowienia dotyczące liczby arbitrów i sposobu ich powoływania. Ważne, aby zapis był sporządzony na piśmie. Jego zawarcie powoduje wyłączenie właściwości sądu powszechnego do rozstrzygnięcia sporu.

Postępowanie rozpoczyna się z chwilą wyboru arbitra i doręczenia drugiej stronie pozwu. Sąd może przesłuchiwać strony, świadków i biegłych, jednak nie może stosować środków przymusu. Wyrok musi być sporządzony w formie pisemnej i zapada większością głosów arbitrów.

Wyrok powinien zawierać uzasadnienie wyjaśniające podstawy faktyczne rozstrzygnięcia. Jest on ostateczny i prawomocny z chwilą wydania – nie można się od niego odwołać. W przypadku braku większości głosów arbitrów decydujący głos ma superarbiter.

Sąd może wydać wyrok całościowy (obejmujący wszystkie kwestie sporne), częściowy (rozstrzygający tylko niektóre kwestie) lub wstępny (dotyczący jedynie podstaw prawnych sporu). Takie podejście pozwala elastycznie podchodzić do rozwiązywania konfliktów.

Zakończenie postępowania

Postępowanie przed sądem polubownym może zostać zawieszone lub umorzone – np. gdy strony zgodnie tego zażądają lub brak aktywności stron trwa przez określony czas, lub gdy powód cofnie powództwo. Strona może zwrócić się do sądu powszechnego o ustalenie czy zapis stracił moc.

Wyrok wydany przez ten organ jest wiążący zarówno dla stron postępowania, jak i dla innych organów państwowych – oznacza to, że posiada on tak samo silną moc prawną, jak orzeczenia wydawane przez instytucje publiczne, może być egzekwowany identycznymi metodami i zapewniać pewność respektowania decyzji arbitralnych.

Mimo licznych zalet takich jak szybkość, niższy koszt czy elastyczność - popularność tej metody pozostawia wiele do życzenia. Wielokrotnie sami prawnicy unikają proponowania klientom tej formy, rozwiązując konflikty poprzez tradycyjną ścieżkę sądową.

Zwiększenie wiedzy na temat funkcjonowania sądów polubownych mogłoby poprawić sytuację obciążonych nadmiarem pracy klasycznych jednostek jurysdykcyjnych, usprawniając cały proces prowadzenia spraw i zmniejszając jednocześnie koszt. Sądy te mają szansę stać się integralną częścią krajowego systemu, wspierając szybkie i uczciwe rozwiązanie problematycznych kwestii między obywatelami.